Share This Article
Bir trafik kazası nedeniyle erken sayılabilecek bir yaşta ölen Roland Barthes, yalnızca çağımızın en önemli denemecilerinden biri değil, aynı zamanda, yepyeni bir bilim dalı olan göstergebilimin de öncülerin dendi. En yalın tanımıyla “Köpek kelimesi havlamaz, ama bu kelime bizde köpeğe ilişkin bütün bir işaretler sisteminin uyanmasına yol açar” diye çerçeveleyebileceğimiz göstergebilim, öncelikle yazılı metinler üzerinde son derece bağlayıcı sonuçların alınmasını sağladı.
Sonraları sinemadan siyasal söylevlere, reklam kampanyalarından günümüz efsanelerine pek çok alana uygulanan bu yeni yöntemin değişik alanlarda denenmesi konusunda da Barthes öncülüğü üstlenmişti.
Şehirler işaretler açısından okunabilir mi? Zorlu bir yazı Barthes’ınki. Ama bazı can alıcı sonuçlara ulaşmak için okuyucunun zorlanması kaçınılmaz oluyor.
Hangi ön hazırlıklarla şehrin göstergeleri oluşabilir?
Bu konuşmanın konusu, şehrin göstergebilimsel bazı sorunlarıyla ilgili. Ama itiraf etmeliyim ki, şehrin göstergebilimsel eskizini çizmek isteyen biri hem göstergebilimci (gösterge uzmanı), hem coğrafyacı, hem tarihçi, hem şehirci, hem mimar, hem de bir ölçüde psikanalist olmalı.
Durumumun bu olmadığı ortada olduğuna göre – aslında bunların hiçbiri değilsem de az da olsa göstergebilimciyim – ortaya koyacağım düşünceler, kelimenin etimolojik anlamıyla amatör birinin, göstergeleri seven bir gösterge amatörünün, şehirleri seven bir şehir amatörünün düşünceleri olacak. Çünkü göstergeleri ve şehirleri seviyorum. Bu çift yönlü aşk (ki aslında bir bütün oluşturuyor) belki yalnızca görünüşten yola çıkarak edindiğim birkaç kanı nedeniyle, beni şehrin göstergeleri olduğuna inanmaya itiyor. Hangi koşullarda ya da daha çok hangi önlem ve ön hazırlıklarla şehrin göstergeleri oluşabilir?
Açıklayacağım düşüncelerin ana teması bu işte. Önce, bir çıkış noktası görevi görecek, bilinen bir şeyi hatırlatmak istiyorum: Genel olarak insan mekanı (yalnızca şehir mekanı değil) her zaman gösteren (signifiant) olmuştur.
Bilimsel coğrafya, özellikle modern haritacılık, nesnelliğin (nesnellik de düşselin biçimlerinden biridir) anlamda yol açtığı bir tür tıkanma, bir tür sansürdür. Şehirden söz etmeden önce, Batının, özellikle de Eski Yunanın kültürel tarihiyle ilgili birkaç olayı anımsatmak isterim: İlk Yunan haritalarına, Anaximandros ya da aklından harita kuran Heredot gibi birinin haritalarına baktığımızda, insan konutunun, “oe-kumene“in, simetrileri, karşıtlıkları, söz dizimleri ve kipleriyle tam bir söylem oluşturdukları görülür.
Heredot‘un grafik olarak gerçekleştirilen dünya haritası karşıtlıklar üzerine bir dil, bir cümle, bir şiir gibi kurulmuştur: Sıcak ve soğuk ülkeler, bilinen ve bilinmeyen ülkeler; sonra bir yanda insanlar, diğer yanda canavar ve ejderhalar arasındaki karşıtlıklar, vs.
Şehirciler anlam sorunlarına çok az yer verdi
Şimdi coğrafi mekandan şehir mekanına geçersek, Klisthenos gibi biri tarafından 6. yüzyılın Atinası için ortaya atılan İsonomi kavramının, şehirde yaşayanların merkezle hem simterik hem de geçişli bir ilişkileri olması nedeniyle yalnızca merkezin ayrıcalıklı bulunduğu gerçek bir yapısalcı kavram olduğunu söyleyeceğim.
O devirde, şehir kavramının çok özel bir anlamı vardı çünkü, günümüzde kesinlikle geçerli olan işler ve görevler üzerine kurulu faydacı bir şehir dağılımı kavramı çok sonra ortaya çıkacaktır. Bu tarihsel göreceliği, gösteren (signifiant) alanlar kavramı içinde ele almak istiyorum. mekanı özellikle anlambilimsel bir yaklaşımla incelediği Bororo türü küçük bir köy örneğini ele almış da olsa, Levi-Strauss gibi bir yapısalcının Tristes Tropiques adlı kitabında şehrin göstergebilimini yapışı daha çok yeni.
Tuhaftır ki, oturulan mekanın çok anlamlı bu kavramlarına paralel olarak şehirciler, kuramsal çalışmalarında bugüne kadar, eğer yanılmıyorsam, anlam sorunlarına çok az yer verdiler. Mutlaka istisnalar var, birçok yazar şehre anlam açısından baktı. Şehir mekanını, özellikle şehrin bu anlamlı doğasını en iyi dile getiren yazarlardan biri bana kalırsa Victor Hugo‘dur.
Notre-Dame de Paris‘de, Hugo’nun çok ince bir zekayla yazdığı bir bölüm vardır: Bu şunu öldürecek; bu dediği kitap, şu dediğiyse yapıdır. Bunu böyle dile getirmekle Hugo, yapıyı ve şehri tam anlamıyla bir yazı, insanın mekana yazdığı bir şey gibi gördüğünü ortaya koyar.
Victor Hugo‘nun yazdığı bu bölüm iki yazı çeşidi, taşla yazı ve kağıt üzerinde yazı arasındaki rekabete ayrılmıştır. Bunun dışında. bu konu Jacques Derrida gibi bir düşünürün yazı hakkındaki düşüncelerinde yeniden güncellik kazanır. Sözcüğün tam anlamıyla şehirci olanlar, anlamdan hiç söz etmiyorlar.
Anlam gerekliliği, bu şehircilik çalışmalarının bir başka aşamasında ortaya çıkar. Yavaş yavaş anlamla başka tür fenomenler arasında bir çeşit çelişki olduğu görülür ve sonuç olarak anlam sarsılmaz bir özgüllük kazanır. Örneğin, şehirciler ya da bu araştırmacılardan şehir planlaması üzerinde çalışanlar, bazı durumlarda şehrin bir bölümünün, diyelim bir mahallesinin işlevselliği ile benim anlambilimsel içerik (anlambilimsel güç) diye adlandırdığım şey arasında bir uyuşmazlık olduğunu kabul etmek zorunda kalırlar.
Roma’nın, modern yaşamın işlevsel gereksinimleriyle, tarihin ona yüklediği anlambilimsel görev arasında sürekli bir uyuşmazlık doğduğunu bir tür saflıkla işte bu yolla gördüler (belki de daha baştan saflık gerekliydi). İşlev ve anlam arasındaki bu uyuşmazlık şehircileri umutsuzluğa götürüyor.
Bunun dışında uyuşmazlık, akıl ve anlam arasında ya da en azından anlamla, bir şehrin bütün unsurlarının planlamayla tamamen aynı kılınmasını isteyen o hesapçı akıl arasında da var. Oysa her geçen gün daha iyi görüyoruz ki, şehir eşit unsurlardan oluşan, işlevlerinin dökümünü yapabileceğimiz bir doku değil, güçlü, yansız ya da dilbilimcilerin dediği gibi belirtilmiş ve belirtilmemiş unsurlardan oluşan bir doku (gösterge ile gösterge yokluğu, doygun derece ile sıfır derecesi arasındaki karşıtlığın, anlamı hazırlayan en önemli süreç olduğunu biliyoruz).
Şurası açık ki her şehrin bu tür bir ritmi vardır; Kewin Lynch bunu gördü: Tam anlamıyla insanlar tarafından oturulduğu ve onlar tarafından oluşturulduğu andan itibaren anlamın, karşıtlık, “almaşıksallık”, belirtilmiş ve belirtilmemiş unsurların yan yana gelişi olan bu temel ritm her şehirde vardır.
Şehir oturanlarıyla konuşur
Son olarak, anlam ve gerçeğin kendisi arasında, en azından anlam ve haritaların nesnel coğrafya gerçeği arasında büyük bir uyuşmazlık vardır. Psiko-sosyologlar tarafından yürütülen anketler, şunu gösterdiler: Örneğin haritaya, yani “gerçeğe”, “nesnele” güveniyoruz ve iki mahallenin yan yana olduğunu görüyoruz. Oysa bu mahalleler iki farklı anlam aldıklarında, şehir içindeki görünüşleri de kesinlikle farklılaşır: Anlam, nesnel verilerin tamamen tersine işlemektedir.
Şehir bir söylemdir ve bu söylem gerçek bir dildir: Şehir oturanlarıyla konuşur, biz yalnızca oturarak, ona bakarak, onu boydan boya geçerek içinde yaşadığımız şehri konuşuruz. Bu arada sorun, metaforik düzlemden “şehir dili” gibi bir anlatım çıkartabilmektir. Metaforik olarak şehir dilinden, sinema ya da çiçeklerin dilinden söz eder gibi söz etmek çok kolaydır. Bilimsel bir adım, ancak şehir dilinden metaforsuz söz edebildiğimizde gerçekleşecektir. Bu aynı Freud’un ilk olarak rüyaların dilinden söz ederken, bu dili metaforik anlamlardan arındırarak, ona gerçek anlamını vermesine benzer.
Fransız ressam Maximilien Luce’un fırcasından 1900’larda Notre-Dame de Paris…
Bir şehrin mahallelerinin yüklenebileceği işlevlerin dökümü çok önceden beri biliniyor. Bir şehrin mahallesinin ortalama otuz kadar işlevi vardır (en azından şehrin merkezindeki bir mahallenin: Şehir merkezi sosyolojik açıdan yeterince iyi incelenmiştir). Şehir, özellikle ve anlambilimsel olarak başkasıyla karşılaşma yeridir ve bu nedenle merkez bütün şehrin toplanma noktasıdır; şehir merkezi her şeyden önce yetişkinler ve gençler için kurulmuştur.
Gençler ve yetişkinler kendi şehir imajlarından söz ettiklerinde her zaman merkezi sınırlamaya, yoğunlaştırmaya eğilimlidirler; şehir merkezi toplumsal faaliyetlerin, hatta daha geniş anlamda söyleyecek olursam erotik faaliyetlerin alışveriş yeri olarak görülür. Merkez üzerine anketlerde en çok vurgulanan tema oyundur.
Suyu olmayan şehirler yaşam zorlukları arzeder
Paris’in dış mahalleler üzerindeki çekiciliği hakkında yapılmış birçok anket var Fransa’da ve sonuçlar dış mahallelerin Paris’i merkez olarak, başkasının olduğu, bizim de başkası olduğumuz, oyun oynadığımız bir yer, anlambilimsel açıdan ayrıcalıklı bir yer olarak gördüğünü ortaya koyuyor. Bunun tersine, merkez olmayan hiçbir yer oyun alanı da değildir, ötekilik de değildir: Aile, ev, kimlik de.
Tokyo’dan bir örnek vereyim: Belli başlı mahallelerin odaklandığı büyük garlar, aynı zamanda birer çarşı merkezleridir. Şurası kesin ki çarşı-istasyon olan japon garının esas olarak anlamı tektir ve bu anlam erotiktir: Alışveriş ya da karşılaşma. Sonra şehirle ilgili unsurların derindeki imajlarını incelemek gerekir. Örneğin birçok anket, bütün şehirde bir akarsu, bir kanal, bir su gibi görülen Cours‘un (akının) düşsel işlevini vurguladı.
Yol ve su arasında bir ilişki var ve biliyoruz ki anlama karşı en çok direnen, çoğu zaman oturanların alışmakta zorluk çektikleri şehirler hep suyu olmayan, denize kıyısı olmayan, su birikintisi, gölü, akarsuyu olmayan şehirler; bütün bu şehirler yaşam zorlukları arzeder ve hepsi de okunaksızdır.
Şehir, göstereni ortaya çıkaran bir şiirdir
Bitirmeden önce yalnızca şunu söylemek istiyorum: Aktardığım gözlemlerimde yöntembilim sorunlarına değinmedim. Niçin? Çünkü şehrin göstergebilimine gireceksek, en iyi yaklaşım, anlambilimsel bütün girişimlerde de, okuyucunun iyi niyeti olmasıdır. İçinde yaşadığımız şehri, gerekirse kişisel katkılarla, çözmeye çalışırken kalabalık olmalıyız.
Her kategoriden okuyucunun (çünkü yerleşikten yabancıya bir sürü okuyucumuz var) bütün okumalarını iyice kavrayarak, şehrin dilini oluşturabiliriz. İşte bunun için en önemli şeyin anketleri ya da işlevsel araştırmaları çoğaltmak değil, ne yazık ki bugüne kadar yalnızca yazarların bize birkaç örneğini verdiği şehir okumalarını çoğaltmak olduğunu söylüyorum.
Bu okumalardan, şehrin dilinin ya da kurallarının oluşturulmasından çıkarak, daha bilimsel türden araçlara yönelebiliriz: Birim araştırmaları, sözdizimi, vs. ama hiçbir zaman birimlerin gösterilenlerini sabitleştirmeye, kemikleştirmeye çalışmayalım, çünkü tarihsel olarak bu gösterilenler her zaman belirsiz, reddedilebilir ve ehlileşmez olacaklardır.
Her şehir tarafımızdan, biraz da”Argo” gemisi imajıyla kurulur. Hiçbir parçası Özgün değildir oysa, yine de “Argo” gemisi olarak kaldı, yani kolaylıkla okunabilir ve tanınabilir bir anlamlar bütünü olarak. Şehre anlambilimsel olarak yaklaşma çabası içindeyken, gösterge oyunlarını anlamaya, her şehrin bir yapı olduğunu ama bu şehri hiçbir zaman doldurmaya çalışmamak, doldurmayı istememek gerektiğini anlamaya çalışmamız gerek.
Çünkü şehir, hep söylediğimiz gibi, Hugo’ nun da herkesten daha iyi söylediği gibi, bir şiirdir. Klasik bir şiir, tek bir konu üzerinde yoğunlaşmış bir şiir değildir. Göstereni ortaya çıkaran bir şiirdir ve sonuç olarak da şehir göstergebilimi, bu göstereni bulmaya ve konuşturmaya çalışmalıdır.
Çeviren: Berran Gelgün
